MEMORIAS DUN VALOUTÉS (IV)

RELATO AUTOBIOGRÁFICO  DE JOSÉ ANTONIO FERNÁNDEZ SUCASAS, ONDE NARRA AS VIVENCIAS DA SÚA INFANCIA E XUVENTUDE NA SÚA ALDEA NATAL: VILARIÑO (AGOLADA).

O centeo era o pan por antonomasia; ou sexa, pan e centeo tomábanse como sinónimos. Se a alguén se lle oía dicir que o pan xa valía para segar, había que entender que o centeo xa madurara. E cando, excepcionalmente, se facía referencia a un pan distinto, así se especificaba: nas festas comíase pan de trigo, e nalgunhas casas do pobo cocían pan de millo (ou de “broa”, mestura de centeo e millo). Desde que se segaba ata que o pan aparecía na mesa, sucedíanse moitas e laboriosas tarefas. A sega (“seitura”) principiaba unha cadea de traballos nos que case sempre había que actuar apresuradamente, pendentes sobre todo do tempo atmosférico. Estes traballos debían facerse nos días de calor, porque os froitos tiñan que ir ben secos; a choiva constituía a principal ameaza: en poucas horas podía malograr o traballo de varios meses. Ao chegar xuño, os labradores prestaban moita atención aos partes meteorolóxicos da radio, ou consultaban uns calendarios que vendían nas feiras, como un vademécum do saber popular que contiña refráns e a predicción climática de todo o ano; e, ademais, preguntaban uns a outros: - Que che parece, choverá mañá? Sempre había algúns entendidos, ou que se facían pasar por bos prognosticadores, pero o certo era que moitas veces o tempo non viña segundo os augurios dos “expertos populares”, e si “como Deus o mandaba”.

Cara a finais de xuño, a palla ía collendo unha tonalidade tostada, e aos poucos días, para comprobar se o gran estaba maduro, mirábase se “corría á uña”, expresión que quería dicir que, ao presionar os grans cara a fóra, desprendíanse con facilidade da espiga. Unha vez fixado o día da sega, avisábase aos segadores, cada un dos cales traía como parella a unha muller, chamada “atadeira”, que ataba o cereal en mollos.
Porque na sega, ademais dos da casa, podían participar outras parellas contratadas a xornal, ou as que viñan a cambio, ou sexa, que habería que pagarlles coa mesma moeda, indo a segar ás súas casas. Entre estes últimos estaban os meus tíos do Castelo e de Velpellós. Interesaba que houbese xente suficiente para facer toda a sega nun día; na nosa casa, catro ou cinco parellas, a maior parte dos anos, podían logralo, sempre que non fixesen moitas pausas. Os segadores (seitores/seitureiros), coas súas fouciñas ben afiadas, colocados en fila, un en cada suco, empezaban abrindo unha franxa central, para despois andar “ás dúas mans” (en ambos sentidos) ata acabar a leira. O xefe da casa, o meu pai, ía diante, marcando o ritmo: coa man esquerda agarrábase a palla, e coa dereita a fouciña, coa que se cortaba o cereal a uns vinte centímetros do chan, e íase empuxando cara adiante; cando se tiña unha brazada, depositábase á beira nunha mada. Tras os segadores viñan as atadoras, encargadas de poñer o cereal en gavelas ou mollos; rápida e habilidosamente, as mulleres xuntaban uns cantos mañufos de centeo, cos que formaban un feixe; logo golpeaban este contra o chan verticalmente para igualar as plantas e leábano cunhas poucas pallas extraídas da mesma gavela.

O traballo final consistía en xuntar todas as gavelas que quedaran espalladas pola leira e, arrimándoas en posición vertical, coas espigas cara arriba para preservalas da humidade, formábase pilas de forma cónica chamadas “murgueiros”, nos que permanecían uns días en tanto non se levaban á eira. Segar, atar, carrexar… todo era duro. Os segadores corrían o risco de cortarse; non era frecuente, pero podía haber cortes importantes. As mulleres, pola súa banda, aínda que vestían unhas grosas medias, logo de andar todo o día por entre rastrollos e apertando as gavelas, terminaban con rascaduras, sobre todo nas pernas e nas mans, e gran cantidade de púas de espigas e outras herbas cravadas nas roupas. Algúns pinchazos tiñan que soportar tamén os que xuntaban as gavelas, tarefa de menor importancia e encomendada xeralmente aos máis novos da casa. O primeiro descanso da sega producíase sobre a dez da mañá, para tomar, precisamente, “as dez”, un refrixerio para repoñer forzas. Isto supoñía unha gran preocupación para a ama da casa, que debía preparar as viandas (a tortilla, o xamón, o viño…) e levalas nunha cesta ata a leira; aos nenos, pola

contra, gustábanos moito, por novedoso, o sentarnos á sombra dunha árbore e comer xunto aos traballadores. Sen demasiadas demoras, os segadores e atadoras volverían á faena, e a ama á casa, para seguir cociñando; a comida do mediodía xa non se adoitaba facer fóra. A xente cansábase, pero animábanse uns a outros falando da boa colleita dese ano, ou de que xa pouco faltaba por segar. Tomaban a tarefa con humor e chanceaban con alguén que o seu suco era o peor segado porque cortaba o rastrollo alto ou deixaba algunhas plantas sen segar. Unha das anécdotas máis curiosas que recordo tivo como protagonistas aos meus tíos José, de Velpellós, e Manolo, do Castelo. Como José “Fernandes”, nome polo que se lle coñecía no pobo, deformando lixeiramente o seu apelido Fernández era xordo, os demais discutían tranquilamente en voz alta sobre como gastarlle unha broma, e acordaron que Manolo, que era quen o seguía segando, lle cravase unha palla de cando en vez no suco, e logo se lle dixese que segaba mal. Así o fixeron: 

- Ti - explicáronlle a “Fernandes”- deixas canas no suco. 

- Imposible! - replicou el convencido. 

- Mira ao chegar ao final e verás. 

 O home comprobou que era certo; e, por máis que se esforzou nos seguintes sucos, non había xeito: nos seus sempre aparecía algunha mata en pé. Non saía da súa perplexidade. Pero como observou entre os seus compañeiros demasiadas risas, intuíu que lle debían tomar o pelo, polo que nos sucos seguintes, mirou de reollo e sorprendeu a Manolo in fraganti. Todos atadoras e segadores e ata os nenos que xogabamos por alí rimos a gargalladas; tamén el, pois non era para menos.

 Cando se acababa ou estaba a piques de acabarse a sega, era típico aturuxar. Os aturuxos eran berros agudos e prolongados que se lanzaban ás veces nos traballos colectivos e tamén nalgunhas cancións populares entre amigos. Exclamación que soaba, máis ou menos, así: “¡hiiiii...hi, hi, hi, hiii...!”, con variantes segundo a voz e a forza do autor, e que expresaba sempre xúbilo, e, neste caso, tamén certo sentido da rivalidade entre dúas cuadrillas que segaban o mesmo día: algún dos do grupo que acababa antes gritaba festivamente, e na outra cuadrilla alguén replicaría con similar paixón cando rematase a sega.
(As ilustracións deste texto foron tomadas de Google imaxes e non teñen ningunha relación con Agolada). A posteriori engadín unha imaxe de Raúl Torreiro, na que se ve un momento da seitura en A Costa (Ferreiroa), nos anos 60.