MEMORIAS DUN VALOUTÉS (V). A MALLA

RELATO AUTOBIOGRÁFICO DE JOSÉ ANTONIO FERNÁNDEZ SUCASAS, ONDE NARRA AS VIVENCIAS DA SÚA INFANCIA E XUVENTUDE NA SÚA ALDEA NATAL: VILARIÑO (AGOLADA).

   Continuando a voltas co centeo, o seguinte paso sería levalo á eira para a malla. Para transportalo desde a leira nos carros interviñan dúas persoas, unha para botar os mollos ao carro, e o outro, arriba, para colocalos; mentres para o primeiro valía calquera de mediana forza, o que estaba no carro debía ter certa técnica e experiencia, para ir suxeitando os mollos uns con outros de maneira que a carga non se torcese cara a un lado, o que podía provocar que o carro envorcase. Os carros íanse descargando na eira, superficie que se ía a converter no centro de operacións. Nunha esquina facíase a meda o mesmo día que se traían os mollos da leira. Estes íanse amoreando horizontalmente, coas espigas cara a dentro, en círculos superpostos. As medas só as sabían facer ben os medadores, que, de xeonllos encima dos mollos, íanos agarrando un por un e apertándoos contra o anterior, ata conseguir esa morea con forma aproximada de palloza: un pé circular que  ía ancheando cara arriba e un tellado cónico. Podía elevarse ata os cinco ou seis metros; agora ben, tanto a anchura como a altura variaban segundo houbese moita ou pouca colleita; por iso, o bo medador debía ser tamén bo calculador, de modo que ao terminar non lle sobrasen nin, sobre todo, lle faltasen, mollos. A meda tiña que quedar rematada de maneira que non lle puidese entrar a auga da choiva, por iso no pé colocábanse os mollos en horizontal, pero na parte superior ían cada vez máis inclinados, ata terminar na cúpula case verticais. Ben observado, isto parecíase á construción dunha casa, en que o primeiro que había que ter en conta era que non caese nin deixase calar a auga, pero logo tamén se valoraba o feito de amontoar o cereal con certa arte, ou sexa, con simetría e esvelteza.

   Na miña casa, o que viña facer a nosa meda era sempre o señor Pepe do Pedro, un home pouco maior que o meu pai, algo duro de oído e moi pacífico. O da xordeira creaba problemas, porque sempre había que berrarlle desde abaixo cando preguntaba algo, e, aínda así, non todas as veces un quedaba seguro de que se decatara; o do carácter acougado, con todo, era unha gran vantaxe: nunca protestaba por nada, ata cando algún monllo lle batía con forza nas costas ou na cara.

   O medador era o verdadeiro artífice da meda. Pero non podemos deixar de mencionar ao que lle daba as gavelas. Ao principio isto non era difícil, pero conforme o montón subía, facíase máis duro lanzalas; cando se estaba chegando á cúspide, ás veces non había ninguén que lograse facelas chegar ata alí desde o chan, polo que era preciso facelo desde un carro ou unha escada. Isto facíano un ou dous, quen colaboraban así mesmo en dar información ao que estaba arriba sobre as gavelas que faltaban, para ver se conviña empezar xa a pechar (poñer o colmo ou dicirlle se sobresaían moito algunhas gavelas ou se se inclinaba cara a algún lado...).

   Unha das miñas ilusións de neno era subir á meda cando esta empezaba a alcanzar certa altura. Podíase axudar algo estando arriba, achegando os mollos ao medador, pero para min isto era, sobre todo, un xogo, sentíame alto, estaba por encima das casas...

 

 O señor Pepe, unha vez concluída a súa obra, descendía por unha escada, e, no chan, daba unha volta ao redor observándoa e comentando co meu pai e os outros axudantes algúns pormenores: se saíra lixeiramente torta ou se quizais calcularan mal e sobraran máis monllos da conta.

   Se había centeo e trigo, podían poñerse as colleitas ou ben en dúas medas ou ben na mesma, en senllas capas.

  En calquera caso, a partir de mediados de xullo, en cada eira habería polo menos unha meda ergueita, apuntando como frecha cara ao ceo, e simbolizando o froito de moitos traballos. Unha ou dúas semanas máis tarde, aparecería a máquina de mallar, que co seu zunido característico nos indicaría que era preciso empezar outra actividade na que traballarían en equipo todos os veciños, para separar o grao da palla, pero aproveitando ambas cousas.

  A malla era un traballo comunitario; asistía unha persoa das casas que tiñan pouca colleita, e, se esta era maior, dous ou ata tres: en total, entre quince e vinte persoas de Eirexe e Vilariño formaban ese conxunto de malladores que durante unha semana, normalmente de agosto, facía as mallas.

  A máquina era bastante rudimentaria, pero, segundo recordaban sempre os da xeración dos nosos pais, supoñía xa un adianto respecto de aqueles tempos en que tiñan que mallar os cereais a golpe de pau. O equipo estaba composto pola máquina propiamente dita, que separaba o gran da palla ao ir pasando os mollos por un cilindro que viraba a gran velocidade, e o motor, que había que acender cunha manivela, e que transmitía o movemento ao cilindro da máquina mediante unha polea. Cada un destes elementos dispoñía xa dun carro apropiado para transportalo, así que tan pronto como se acababa a malla na casa dun veciño, tería que vir o da seguinte, con dúas xugadas, para levar o motor e a máquina á súa eira. A continuación asentábanse ambos artefactos no lugar máis idóneo para traballar, e á distancia conveniente para que non se soltase a polea; isto era labor dos maquinistas (o dono da máquina e un axudante), que se encargaban ademais, turnándose, de meter os mollos á máquina. Antes de poñer o motor en marcha, había que encher de auga un gran depósito que tiña para a refrixeración, de aquí a escena habitual das mulleres carrexando caldeiros de auga dalgunha fonte próxima. En todas estas tarefas preparatorias tardábase bastante tempo. Por fin, xa a xente ía situándose nos distintos postos, e botábase o motor a andar. Esta cadea de traballadores tiña a súa orixe no que subía á cima da meda para ir botando abaixo os mollos; outro  recollíaos e poñíaos sobre o taboleiro da máquina, onde, subidos a unha estada, traballaban o que cortaba o atadallo de palla dos feixes,

o que abría estes para que a palla entrase esparexida, e o maquinista que introducía a palla á máquina. (Un dos comentarios frecuentes era dicir que aquel metía moita ou pouca palla, porque, segundo a cantidade, todo o resto do persoal se movería máis ou menos a présa). A partir de aquí, por unha banda da máquina, envolto entre anacos de espigas e outras sementes, saía o gran, que unhas mulleres ían arrastrando cara á superficie libre de eira para que outras compañeiras limpasen o máis gordo desa sucidade (o caño) envolvente con ramas longas de bídalo chamadas cañadeiras; logo, outras cargaban ese gran, aínda non de todo limpo, en cestas e levábano ao hórreo. A palla seguía un camiño distinto, e un home cunha galleta íaa desviando a uns moricos; aquí recollíana as mulleres en feixes debaixo do brazo e íana depositando nunha corda sostida por dous homes, un dos cales, cando consideraba que xa tiña unha cantidade suficiente para as súas forzas, levantábaa, axudado polo seu compañeiro, e levábaa ata o palleiro, ao que tería que subir por unha escada, poñendo, sen dúbida, a proba o seu equilibrio, pois ao ir suxeitando a palla sobre os ombreiros coas dúas mans, non podía agarrarse.

   Como vemos, había unha separación de funcións entre mulleres e homes, ocupándose estes, polo xeral, de cousas para as que se necesitaba maior forza física. Calquera das tarefas referidas podía ser realizada por calquera persoa, menos unha, o palleiro. Igual que antes cos mollos, non se podía amontoar a palla de calquera xeito; isto tiña a súa arte: facíano entre dous, un arriba, o experto, que distribuía a palla, e un axudante no chan, o cal ía igualándoa no pé e dándolle indicacións ao outro acerca de onde faltaba ou sobraba. Pode deducirse que tanto no proceso de construción como na forma eran semellantes a meda e o palleiro, aínda que este se facía moito máis rápido e a súa silueta era máis achaparrada e sen curvas.

   Cando xa pararan os zumbidos do motor, aínda quedaban detalles de acabado, como coller un feixe grande de palla e atalo pola parte das espigas, ben apertado, para suxeitar o palleiro, cravándoo na cúspide cun pau longo. A confección deste penacho, chamado curuto, encomendábase ás mulleres, quen sempre o adornaban con ramas de loureiro e flores, a modo de remate da obra.

   A imaxe da malla, contemplada un pouco de lonxe, asemellábase á dun formigueiro; un rebumbio de persoas no medio dunha gran poeira e dun ruído bastante alto: os que traballaban preto da máquina, para comunicarse oralmente, debían dar fortes berros. A xente acababa cansada, suorenta, con moitas arganas cravadas nas roupas, igual que na sega, e cheos de po ata pola cabeza ou na pañoleta que moitos levaban como protección.

   Nos intermedios, mentres se cambiaba a máquina de eira, aproveitábase para sacudirse o po, refrescarse tomando un pouco de auga, falar un intre, chancearse (dicíndolle, por exemplo, a un a pouca carga de palla que era capaz de levar, comentando os máis novos o guapa que era tal moza), contar chistes, etc. A malla convertíase nun momento de contacto social importante, dentro da vida máis ben individualizada das aldeas.

   Os nenos non participabamos no traballo, pero si no espectáculo. Para nós o día da malla significaba diversión, correteando ao redor de eira, oíndo os contos dos maiores ou vendo todo o que pasaba.

   Había unha trasnada que nos gustaba moito. Consistía en coller, cando xa se terminara a malla nunha eira, e a xente estaba por alí descansando, un eixe de madeira con dúas rodas que utilizaban para transportar o motor, e lanzalo por detrás cara a algúns que estivesen sentados, sen que se desen conta, para logo gritarlles: Eh!, eeh!, e que, ao mirar cara atrás, tivesen que fuxir correndo para non ser atropelados.

(As fotografías de Jesús Faílde Oro corresponden a unha malla realizada en Friufe (Merlín - Agolada) nos anos 60. As catro seguintes son de Ton van Vliet, tres delas pertencen á malla na casa de Clemente Blanco e Estrella en Agolada, no barrio "Carqueixa". As tres últimas son de Raúl Torreiro Sarandeses, obtidas nunha malla en A Costa - Ferreiroa, nos anos 60).