AQUAM LATAM: MEMORIAS DUN VALOUTÉS (VI). O MUÍÑO E A MOENDA

Feita a malla, era preciso seguir co gran, a fin de separalo de todas as impurezas que tiña mesturadas. Este traballo de limpeza, para o que eran suficientes as persoas da casa ou poucas máis, levábase a cabo poucos días despois da malla. Para iso había que ir buscar a Esperante a máquina de Pepe de Pumar (que, por certo, era compañeiro de quinta do meu pai). Formábase unha pequena cadea de persoas. Dous ou tres transportaban en cestas o centeo, aínda sucio, desde o hórreo ata a cubeta da

máquina limpadora. Na máquina traballaban dúas, un facendo virar un manubrio que poñía en marcha as cribas e o ventilador, e outro “Pumar” removendo o gran na cubeta cunha variña para que fose pasando ás cribas. Finalmente, tres ou catro recollían o gran limpo, e levábano en sacos ás huchas.

Con esta operación tiñamos xa o gran libre de po e palla. O po, ao que chamaban “caño”, quedaría apilado na eira, e serviría para estender nos prados como abono. A palla, xa amontoada o día da malla, cubriría outras varias necesidades, utilizándose para cama de animais, para chamuscar os porcos na matanza, para forraxe das vacas, ou ata para levar, a modo de antorcha, un facho aceso “fachuco” nalgunha noite escura por un camiño.

O gran, depositado, como dixemos, en arcas de madeira, constituía unha reserva alimenticia para todo o ano, case sempre transformado en fariña (coa que se facía o pan) e salvado para os animais.

Esta transformación facíase no muíño, un dos lugares máis relevantes dentro da cultura rural galega. O ir ao muíño, co saco ao lombo, era unha especie de peregrinaxe que se repetía, máis ou menos, unha vez á semana. Os muíños estaban xunto aos ríos ou regatos, situados nalgún lugar no que se puidese aproveitar un desnivel: desviábase a canle do río por unha presa, en cuxo último tramo había unha canle máis estreita cunha forte inclinación, que conducía a auga a unha roda de madeira “rodicio” con pequenas aspas en forma de culleres. A forza hidráulica facía virar a gran velocidade esa roda, a cal transmitía o movemento a outra superior de pedra (a moa) á que estaba unida por un eixe vertical. Esta moa viraba encima doutra pedra fixa, de igual diámetro, chamada pé. O gran caía aos poucos desde un caixón con forma de pirámide invertida ( a “moega”), penetraba polo burato perforado no centro da moa, entre esta e o pé, e de alí saía xa convertido en fariña.

O muiñeiro, segundo empezaba a saír a fariña, collía unha pouca na man, observábaa ao tacto entre os dedos, e no caso de que lle parecese que non estaba ben, separaba ou xuntaba máis as dúas pedras, por medio dunha rosca que levantaba ou baixaba o eixe, para que a fariña saíse máis grosa ou máis fina.

Pero máis que este proceso mecánico, interesa centrarse no aspecto humano, ou se se quere, nos valores que o muíño tiña na vida da xente do campo, naquela época en que eu era pícaro. Nós tiñamos un muíño pequeno no regato de Ponticela, nun prado ao que chamabamos, por iso, “Zarra do Muiño”, pero este funcionou moi pouco, e caeu pronto en desuso, probablemente por non ser rendible para unha soa familia. O que si se podía considerar un muíño de importancia era o de Abeledo, situado no mesmo río, augas abaixo. Este estaba ben construído; tiña unha presa cun amplo canal, e tres moas, das que podían poñerse en funcionamento ata dúas ao tempo. A el afluían non só os veciños da parroquia de Vilariño, senón tamén os doutras próximas como Santa Comba ou Merlín.

O muíño convertíase nun centro destacable na vida comunitaria, tanto desde o punto de vista económico como de relación social: non esquezamos, dunha parte, que aquí tiña lugar a última transformación do gran antes da panificación, e que a mesma fariña era un preciado alimento para o gando vacún e porcino; pero doutro lado, o muíño era tamén un lugar de tertulia, onde coincidían xentes de distintas aldeas, novas e maiores, e podíanse saber novidades que ocorreran nalgún lugar ou ata xurdir romances entre mozos que se coñecían alí. Era, en resumo, un sitio de traballo e de lecer. E en tempos pasados foino aínda máis: aínda quedaban vestixios de cando o muiñeiro cociñaba e durmía no muíño, debido á intensa actividade que o facía permanecer alí día e noite.

Os medios de transporte eran a mula ou o burro, que algúns tiñan case exclusivamente para este mester; o carro, que só se levaba en contadas ocasións, cando había que moer gran para unha gran fornada e para o gando; e a persoa mesma: carrexar o gran ao lombo era o máis corrente. Eu, desde moi pequeno ía co meu pai, ao principio, só acompañándoo, logo, levando tamén un saco máis pequeno. Ademais dos sacos de tea, había outros feitos do pelello dunha ovella ou cabra, curtido e debidamente cosido; estes eran máis duros e chamábanse “foles”.

Cargabamos os sacos ao ombreiro e descendiamos aquel pedregoso camiño, dun quilómetro. Cruzábase a presa por unha pontella, onde xa podía saberse se o muíño estaba en marcha ou parado, segundo a auga correse ou estivese en calma. Diante da porta do muíño había un cobertizo, no que se deixaba o saco cando non estaba o muiñeiro. Se o muíño estaba traballando, había que esperar ata que a un lle tocase a quenda; os que agardaban para moer (cos sons de fondo, monótonos, pero agradables, da auga e a moa) falaban da vida cotiá, da bonanza ou as inclemencias do tempo, dos últimos sucesos do pobo...; os nenos escoitabamos, xogabamos coa auga, mirabamos o que facía o muiñeiro: como vertía o gran e sacaba a “maquía” (cobro en especie dunha cantidade proporcional á moenda) ou con que presteza cortaba a auga tan pronto como se acababa o cereal, para que o muíño non andase en balde. (Esta frase feita tiña aquí a súa orixe e tomaba todo o seu sentido: se o muíño viraba sen gran, non só se desperdiciaban o tempo e a auga, senón que se estropeaba a moa ao rozar contra o pé). Notábase enseguida, aínda que non se estivese pendente do nivel do gran, porque a roda comezaba a aumentar a velocidade, e percibíase un son máis áspero e un cheiro a queimado.

Había tres moas: unha para o centeo, a do centro, para o millo, e a terceira, só para o trigo. Este último muíño era o máis delicado: chamábase “albeiro” porque del debía saír a fariña máis branca, e para iso non podía triturarse alí ningún outro cereal distinto ao trigo.
Terminada a moenda, o muiñeiro, o señor Abeledo, empezaba a recoller a fariña; suxeitaba a boca do saco aberta enrolándola nun aro redondo de madeira, e, cunha pequena pa, ía metendo a fariña no saco; ás veces, para que coubese, tiña que presionala cun pau. E, por fin, axudaríanos a poñer o saco sobre os nosos ombreiros, se as nosas forzas eras escasas, e emprenderiamos o regreso, agora costa arriba, cara a casa. No medio do traxecto, poderiamos facer un descanso, pousando o saco sobre un muro.

Na casa, a fariña quedaría repousando na artesa ata que fose consumida.

NOTA DO AUTOR DO BLOG:
Hai xa case dez anos arribei ao muíño de Abeledo despois de oír falar repetidas veces del. Nunha vagoada, á beira do rego de Merlín, cando aínda este non recibiu as augas do rego de Velpellós e moi preto da desembocadura no Arnego. Un edificio airoso con alpendre de antesala e un espazo muiñeiro amplo para dar cabida ás tres moas o burro e outros servizos auxiliares: banco de carpinteiro, forxa, zafra, pedra de afiar, pía e apeiros varios.
Daquel día son estas imaxes.