A MURALLA DE CLAUSURA DO MOSTEIRO DE OSEIRA

Introdución

A miña primeira imaxe de Oseira é a do viaxeiro que chega a aquel frondoso e agreste val abeirado na serra Martiñá na procura dun mosteiro cuxas referencias lle eran sumamente atraentes.  Arribei a Oseira por unha maltreita estrada que desde Rodeiro ascendía  por Riobó, Senra, Asperelo  e Couso para seguir a continuación en descenso pronunciado desde Pobadura,  pasaba Confurco e Covelo e alá no fondo, aparecía a impoñente presenza do mosteiro cisterciense para suscitar variados sentimentos, que ían desde a admiración pola arquitectura do monumento, a consciencia da relevancia histórica do enclave,  o asombro pola grandiosidade dos edificios  ata a serenidade que emanaba daquel contexto histórico, ascético  e paisaxístico.

As vastas dimensións do cenobio ofrecíanse románicas, góticas e barrocas.  A restauración, en proceso naquel momento, amosaba zonas xa recuperadas felizmente. A igrexa e a sala capitular, sempre maxestosas, parecían aletargadas  nunha espera de humidade, friaxe e verdello. Coñecín e gocei daquela excelsa arquitectura, dos tres elegantes claustros, dos refectorios, provisorio un e derrubado o outro; souben da escaleira dos bispos, da atalaia, da hospedería, do pavillón dos anciáns, da escaleira de honor, da portería con arrecendo a eucalipto...

Aquel día puiden atisbar moi parcialmente outra colosal construción monástica, da que tardaría bastantes anos en ser consciente da súa magnitude.  Creo que aínda hoxe non se lle está a conceder o interese que posúe. Refírome ao gran cercado que rodea a finca de clausura do mosteiro, unha obra que polas súas dimensións (3.070 metros de lonxitude aproximadamente que pechan unha superficie de 52 hectáreas) e polo enorme custo que supuxo a súa construción, ben merece algo de  atención e un detido estudo. Unha construción que axuda a entender a monumentalidade e poderío económico do mosteiro de Oseira.

Referencias bibliográficas

52 hectáreas de finca

Na páxina web do mosteiro indícase que a cerca “refíxose durante o mandato abacial de Fray Plácido de Marriondo, que abarcó de 1753 a 1756”. Nesta referencia o verbo “refíxose” alude a unha reforma, restauración ou ampliación da muralla xa preexistente, sen precisar as datas de inicio  e de remate da súa construción.

Se temos en conta as datas nas que se construíu a gran cerca de clausura do mosteiro de Samos, duns 2.100 metros de lonxitude  e construída en cachotería de pizarra; que fora iniciada no mandato do abade P. Antonio Arias (1729-1733)   e que se rematou no abadiato do P. Eladio de Nóboa (1769-1773). E sabendo que a construción desta muralla monástica se prolongou durante uns corenta anos; todo nos fai pensar que a muralla de clausura de Oseira, de maior lonxitude (3.070 metros) e de máis elaborada factura,   tería polo menos unha duración de decenios.

O cercado de clausura de Oseira aparece referenciado no Dicionario Xeográfico Estatístico e Histórico de España, de Pascual Madoz, un documento indispensable para coñecer o estado do noso país a mediados do século XIX. Neste Dicionario descríbense con profusión os terreos situados no interior do cercado monástico: “Las fincas rústicas pertenecientes al monasterio eran un bosque continuo cercado de muralla cuyo circuito es de ¾ de legua, donde se cuentan (cerca de) 40.000 árboles entre robles, pinos, castaños, nogales, algunas praderas y tierras de cultivo, una extensa huerta con árboles frutales de todas clases, dos hermosas escaleras para la comunicación de la parte alta y baja de dicha huerta, distintos cuadros dispuestos  para el cultivo de hortalizas y legumbres...”

Estado actual

Da descrición que fai Madoz daquela Oseira de 1840, que queda na actualidade da finca e da muralla? Os terreos foron vendidos despois da Exclaustración  e só en parte foron recuperados para o mosteiro polos monxes restauradores. A muralla que rodeaba toda aquela gran finca de clausura do mosteiro, conserva  un estado aceptable malia que presenta varios derrubamentos nalgúns dos seus tramos e que en moitas zonas, a vexetación de hedras colonizou o valado de maneira lesiva. 

Fragmento de muralla cun derrube a carón do camiño de San Martiño.

Muralla á beira do camiño que vai a Cea, preto da Ventela.

Durante a época da Exclaustración, a carón da porta principal do cercado, construíronse algunhas casas sobre a mesma muralla, co cal é difícil imaxinar actualmente, e moito menos recuperar, a configuración antiga do cercado neste punto.

Por outra parte, a cerca foi seccionada en tres puntos para dar acceso aos novos camiños e estradas construídos nos séculos XIX e XX. 

      Derrubamentos, vexetación, intrusións de novas vías e perda da función orixinal da muralla invitan a pensar que, sen actuacións elementais de conservación, proseguirá arruinándose lenta e irremediablemente.

Da finca consérvase o bosque caducifolio, formado maioritariamente por carballos, bidueiros, castiñeiros e ameneiros na marxe esquerda do río Oseira. O resto da finca son pradeiras naturais ou artificiais nas que se aloxa, entre outras propiedades, a granxa do mosteiro.

A muralla, os camiños e as aldeas

A muralla, construída ao longo do século XVIII, rodea integramente a finca monástica e deixa fóra  dos seus muros as aldeas contiguas, o campo da feira e os camiños. A cerca aparece delimitada polas aldeas da Ventela, Casledo, Oseira, San Martiño e Río.

      Dous camiños bordeaban o gran polígono amurallado dos monxes. Por unha parte, o camiño que procedía de Cea (quizais un Camiño Real)  e que pasaba pola Ventela. Desde aquí vai practicamente adosado ao cercado de clausura polo flanco leste e surleste. Preto da Ventela transcorre a escasos metros dos muros e ao chegar ao rego que xungue as augas  do regato dos Campos e do regato de Pandelos, vai mesmo á beira da gran parede pétrea da muralla. Este camiño chega ao campo da feira do Casledo (actualmente  convertido nun espazo de lecer), cruza a ponte existente sobre o río Oseira e prosegue en ascensión ata a porta principal de acceso ao mosteiro, baixo arco de medio punto. Un pouco antes da porta principal bifurcábase pola dereita para dirixirse ás outras aldeas da contorna e ás terras de Camba e Chantada.

O segundo camiño procedería das terras de Piñor e, xa na parroquia de Oseira, pasaría polas aldeas de Betar, Río e San Martiño. Desde a aldea de Río iría cara a San Martiño e Oseira, practicamente adosado á cerca de clausura ata a mesma entrada do mosteiro.

Características construtivas da muralla de clausura de Oseira

Os 3.070 metros lineais da muralla están realizados integramente en cachotería de granito local. Presenta unha altura bastante homoxénea, con algunhas irregularidades, pois varía entre os tres e os catro metros e vaise adaptando aos desniveis do terreo. Observando atentamente os tramos de menor altura, advírtese que curiosamente se lle concedeu prioridade a garantir unha maior altura desde o interior, aproveitando algún desnivel do terreo. Isto sucede, por exemplo, na saída do mosteiro cara a San Martiño a uns cen metros da porta principal, aínda que hoxe non poidamos ver o estado orixinal do camiño que vai adosado á muralla, que agora aparece asfaltado e no que puido haber algún recheo importante.

 A anchura do muro tamén varía entre os 60 e os 70 centímetros. En todo o seu perímetro, o muro aparece coroado con pezas graníticas labradas, que presentan unha sección triangular isóscele obtusángula. Estas pezas son maiormente monolíticas e noutros casos están formadas por dúas pedras.  A anchura destas pezas excede en varios centímetros o grosor do muro e aséntase sobre el a modo de capiado ou sombreiriño verteaugas. Apórtalle á muralla maior solidez, protección fronte aos meteoros e remate estético.

Nalgunhas zonas, quizais as máis sensibles, adosadas ás murallas aparecen uns sólidos cubos cilíndricos e rematados por elegantes e sólidos conos. Cilindros e conos aparecen unidos por colaríns pétreos moldurados. Tales cubos reforzan os muros e procúranlles unha consistencia engadida nas esquinas, nos paramentos máis longos e naqueles lugares onde o terreo ofrece menor estabilidade.

A muralla era un recinto continuo pechado, só interrompido por cinco aberturas. A primeira destas era a porta da fachada do mosteiro, a principal vía de acceso franco na gran parcela monástica de clausura. Unha segunda porta, de menor tamaño e de uso menos frecuente e restrinxido, aparecía a carón da aldea de San Martiño (as referencias orais sobre esta porta indicaron que era antiga, pero puido terse aberto con posterioridade á construción do gran cercado). As outras tres aberturas corresponden á entrada e á saída do río Oseira e á entrada dun arroio que xunta as augas do regato dos Campos, que baixa desde A Boulla, e as augas do rego de Pandelos, que baixa desde os penedos da Boulla Grande, na serra Martiñá. Como a finalidade da cerca era preservar a clausura do mosteiro, é dicir, mantelo pechado cara a fóra e cara a dentro, resolveron a infranqueabilidade da muralla nos pasos dos ríos  cun sistema enxeñoso, consistente en elevar os cursos dos ríos mediante a construción de senllas presas que encoraban suficientemente a auga para deixala caer en vertical nunha fervenza ou salto que imposibilitase o paso por estes tramos onde se interrompía a muralla. Ao mesmo tempo, as paredes da muralla contiguas ás fervenzas curvábanse en L cara adentro e reforzábanse dándolles máis grosor.

Muralla vista desde o interior.

Muralla vista desde o exterior.

Todos estes elementos contribuían a imposibilitar  toda forma de acceso. O salto do Casledo no río Oseira, cunha caída aproximada de tres metros; o salto do rego dos Campos-Pandelos, cunha caída de preto de 4 metros; e o salto do Fondo, preto da aldea de Río, derrubado nunha enchente de hai moitos anos e que tiña unha caída superior á do salto do Casledo, segundo os informantes da zona.  O rego de San Martiño cruza a muralla mediante un oco practicado no muro con pouco máis de 80 cm de abertura. É de supoñer que unha simple reixa metálica reforzase antano a seguridade do muro neste oco.

Significado e función da muralla de clausura monástica

Oseira, como todos os mosteiros do Císter, réxese pola Regra de san Bieito e séguena de forma estrita. Esta Regra no seu capítulo 66 especifica as funcións e atencións do monxe que debe atender a portería. E ademais engade: “Se é posible, o mosteiro debe construírse nun lugar que teña todo o necesario, é dicir, auga, muíño, horto e os diversos oficios que se exercitarán dentro do seu recinto, para que os monxes non teñan necesidade de andar por fóra, pois de ningún xeito lles convén ás súas almas”.

Atendendo a este capítulo, moitos cenobios procuraron reservar para sí as terras inmediatas ao mosteiro e destinalas a horta para a provisión de hortalizas, prados onde apacentar o gando e bosque para obter leña e madeira. Construíron presas, pesqueiras, muíños, talleres, cortes, cabalerizas, etc. Nestas fincas de clausura os monxes podían levar a cabo diversos tipos de traballos necesarios e diferentes aos que se exercían dentro das dependencias monásticas. O obxectivo era lograr a vida autosuficiente que a Regra de san Bieito esixe, evitando no posible todo contacto co exterior.

Este espazo, por onde adoitaba pasar un río ou un regato (así sucede en Oseira co río homónimo, en Samos co río Oribio, en Sobrado co río Tambre, en Montederramo co río Mao, en Melón co río da Cortella, en Carboeiro co río Deza...), na maioría dos casos pechouse cun cercado ou muralla, delimitando a zona de clausura en torno ao mosteiro e creando unha barreira impermeable entre o espazo de vida monástica e o exterior secularizado.

Oseira, nome derivado do étimo Ursaria, terra onde abundaban os osos, viu erguer (ou refacer) no século XVIII un monumental valado arredor da finca do mosteiro. Nesta terra, con alta presenza de plantígrados, aquel longo muro case podería interpretarse como unha enorme “alvariza” que no canto de protexer colmeas, defendería aquí as celas monacais, trasunto das celas dos panais das colmeas.

Fragmento da muralla á beira do camiño que vén de San Martiño.

Estes grandes valados monacais non son murallas convencionais, as cales sempre protexeron das ameazas do exterior a quen habitaban no recinto fortificado; estas son  murallas que tamén exercen unha función disuasoria para que quen estea no seu interior non poida abandonar facilmente o recinto e ao mesmo tempo imperdirlle o contacto co mundo externo, "pois de ningún xeito lles convén ás súas almas".

Reflexión final

Temos aínda en pé unha grande parte da importante cerca de clausura do mosteiro de Oseira.
Presenta bastantes derrubamentos, totais ou parciais, pero sempre recuperables. Non sei se procede a pregunta de se convén actuar nela, porque son consciente de que só ten sentido restaurar se se pretende usar. E non é este o caso, porque tal muralla perdeu o significado co que foi construída. Quizais, recuperala para ter a testemuña daqueles recintos de clausura?  Preservala porque é un xeito de amosar o respecto histórico polos que puxeron o seu esforzo en levantala?  Restaurala poque forma parte da historia dun gran mosteiro con ascendencia medieval? Responder a estas cuestións pode orientarnos sobre qué convén facer ou non facer con ela.

REFERENCIAS:

https://mosteirodeoseira.org/web/

https://galiciaconciencia.blogspot.com

Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de ultramar. Pascual Madoz.

San Julián de Samos-Lugo, estudio e interpretación del diseño monástico y su evolución. Estefanía López-Salas.

Informantes locais: Pepe, de San Martiño e Manuel do Teso, da Boulla.

O DESAPARECIDO "CAFÉ NEGRO" DE AGOLADA

Recreación do desaparecido Café Negro de Agolada. Reconstrución feita con debuxo dixital.

Agolada naceu e medrou nunha antiga e importante encrucillada. Por aquí pasaron e seguen a pasar vías que vertebran a Galicia central. Desde o século XVI asentáronse á beira destes camiños tabernas e cantinas que atenderon a transeúntes e cabaleiros. Así durante centurias. 

(Na imaxe da dereita podemos ver o frontal pétreo que fora encargado e deseñado polo insigne matemático e astrónomo de Lalín, D. Ramón María Aller).

O edificio na actualidade.

Mais cando alborexou o século XX, Agolada aínda era unha aldea, cun reducido servizo hostaleiro. A apertura da estrada de Lalín ao Marco, en 1920, foi o gran detonante que invitou a transformar aquela aldea nunha pequena vila. A estrada converteuse na rúa principal e os máis emprendedores quixeron asentarse a carón desta vía. 

No medio da vila, a estrada que ía cara a Lugo cruzábase coa que se dirixe a Melide e a Betanzos. Todos viron que este cruzamento de estradas era o centro neurálxico propicio para establecer un negocio. As catro esquinas foron ocupadas pola tenda do Meixide, a droguería Central (nos anos 50), a Casa da señora Ramona de Trabancas (taberna, comidas e aloxamento) e o Café Negro. Á Casa do Meixide xa lle dediquei un apunte neste foro e hoxe correspóndelle ao Café Negro. 

Creo que este café foi un dos grandes establecementos hostaleiros de Agolada. Foi fundado por Benito Negro, de Lamas (Cadrón-Lalín) e María Cumplido, do Castelo (Cadrón-Lalín) no ano 1938, na casa que lle emprestara o seu irmán maior, Ramón, emigrado en Bos Aires. Funcionou ininterrompidamente ata 1959. Neses anos converteuse nun lugar de referencia na contorna e sempre estaba moi concorrido. Malia que en Agolada aínda non había luz eléctrica, contaba con cafeteira industrial alimentada con gas para quentar a auga e o leite. Posuía unha das poucas radios de válvulas que había nos arredores e nos últimos anos da Guerra Civil eran bastantes os que acudían a escoitar o parte e a Radio Pirenaica. A radio estaba alimentada por unha batería, que era cargada durante o día cunha dinamo.

O edificio a principios dos anos 70, dedicado a almacén.

Ademais dos servizos de bar, o local contaba tamén cunha mesa de billar de carambolas e un escenario que acollía músicos e actuacións circenses varias. Igualmente, na planta superior, contaba tamén con aloxamento para hóspedes. Entre estes hóspedes citáronme ao mestre e alcalde D. Matías Fernández, a mestra Sarita Méndez, da casa de Asorei de Quintela, que despois casaría co insigne músico Luís Araque. Tamén viviron aquí nos primeiros anos de casados Manuel Galego Iglesias e Ester Vázquez, etc.

Na parte traseira da casa, na estrada de Melide, Benito Negro montou tamén un aserradoiro e unha moblaría, en sociedade co seu cuñado Manuel Cumplido. O aserradoiro funcionaba cun motor de gasolina, pois electricidade non había.

Esta imaxe foi tomada a principios dos anos 60 na Casa Lousa. Nela aparecen Manuel Fernández, "Lousa" e á dereita, Benito Negro, quen fundara e rexentara o Café Negro de Agolada.

En 1959, Benito Negro xa construíra casa propia, douscentos metros máis abaixo, onde xa tiña en funcionamento un muíño desde os inicios dos anos 40. Trasladou para alí a serra e pechou o café. Seguro que moitos o botaron de menos, porque  eu sempre escoitei falar del coa nostalxia propia das épocas douradas.

Se foi dourada na posguerra, non se debería á prosperidade económica. Creo que a xente atribúe este cualificativo á alta densidade poboacional que animaba esta xeografía.

(Informadores: Marité Negro, Álvaro Negro, Fausto García e Manuel Fernández Gallego).

Interior do Café Negro a finais dos anos 50. De esquerda a dereita: Manuel Lamazares, Manuel Galego, Marité Negro e Javier Paredes.

OS PENDELLOS DE AGOLADA, por Josep María Espinás (2002)

Hai tres días, un seguidor desta páxina e do blog Aquam Latam, Xosé Casares Lorenzo, envioume por correo electrónico un libro do escritor catalán Josep Maria Espinás, titulado “A pie por Galicia. De la Ulloa a Val de Camba”. O libro, orixinariamente en catalán, foi publicado no ano 2002 e posteriormente traducido ao castelán por Paco Saula Adell. 

Josep María Espinás  peregrinou por esta Galicia central (Palas de Rei, Santa Mariña, Facha, Borraxeiros, Agolada, Rodeiro, Chantada, Taboada, Monterroso, Antas de Ulla..) no ano 2001. As súas vivencias daquela viaxe quedan plasmadas neste libro. Hoxe ofrecemos o fragmento no que deixa constancia do seu paso polos Pendellos de Agolada:

“Sin embargo, una sorpresa, un descubrimiento que, por decirlo de un modo que suena exagerado, justifica un viaje. Suponiendo que un viaje deba ser justificado por algo. El hecho es que la maravilla de Agolada es insólita: un mercado con más de trescientos años. Y si me dicen que es medieval me lo creo. Doblo una esquina y entro en un recinto rectangular, donde resiste un viejo árbol, con callejones interiores formados por los que en su día fueron puestos de venta. Todo construido con piedras irregulares. Los mostradores son una fila de grandes losas de piedra desnuda. De piedra, una sobre la otra, las paredes de las paradas. Y de piedra, también, los bancos donde debían de sentarse los vendedores, o que se utilizaban como estanterías a lo largo de las paredes. Un ámbito increíblemente conservado, por cuyas calles no cuesta imaginar, ahora mismo, que circulan campesinos del siglo XVII, mirando como los vendedores colocan, sobre las losas de los mostradores, las piezas de carne, los zuecos, la fruta, las herramientas del campo. Reina un silencio absoluto en este pequeño pueblo fantasmal, que sobrevive entre las calles nuevas de Agolada, con casitas de piedra alineadas a cada uno de los lados largos del rectángulo, donde cabe suponer que los feriantes guardaban la mercancía. Paseo arriba y abajo, una y otra vez, solo en este espacio que tres siglos atrás rebosaba de gente, de voces, de sacos y cestas, de regateos, de bolsas con monedas. «Tras tempos veñen tempos», dicen. Pero aquel tiempo parece no haberse ido. Se diría que la gente del mercado está a punto de llegar, y que yo he llegado demasiado pronto. O demasiado tarde. Tomo asiento en los bancos de piedra irregular de los puestos, como hacían los vendedores en los momentos de descanso, la espalda contra el muro. Deslizo la mano sobre las largas losas de los mostradores, resiguiendo con los dedos las rugosidades, me huelo las yemas de los dedos, y desprenden un aroma húmedo de piedra, las lluvias de centenares de inviernos se han llevado consigo las manchas de vino y de aceite, la fragancia de la fruta. Tendré que salir, finalmente, de este escenario que ha sobrevivido a todos sus actores. Unos cuantos pasos bastan para devolverme a la Agolada actual. ¿Por qué nadie me había hablado de este mercado? He visto una detallada guía de Galicia, ¿cómo no figura en la relación de monumentos? Tal vez porque no es de carácter religioso ni señorial, ni pertenece al estilo románico ni al barroco; es simplemente civil, construido por el pueblo anónimo. Un monumento que se ha conservado gracias a un milagroso respeto popular, nadie se ha llevado estas piedras para aprovecharlas en la construcción de casas. Lo comento con un hombre que está cerca, a punto de subir a un coche. ¿Cómo no se valora más, este antiquísimo mercado? Dice que ahora tienen la intención de hacerlo. Que lo protejan, pero que no lo «rehabiliten». Ya nos entendemos. ¿Se habla de él en algún escrito? No sabría decirme, quizás en un folleto que tienen en el Concello. Pero hoy, sábado, el Concello está cerrado. Amablemente, el hombre

entra en su casa y sale de nuevo con un folleto de Chantada, adonde voy pasado mañana. De Agolada no tiene ninguno. Habla con un acento peculiar, que me explico cuando me cuenta que ha vivido durante muchos años en Venezuela, donde dirigía una coral La emigración gallega a América ha sido muy cuantiosa, y durante muchos años, además, ha abandonado el país la gente con más capacidad productiva y con mayores inquietudes. La pérdida económica para Galicia ha sido enorme, pero también ha sido causa de un vacío social. La potencia de las grandes casas de Galicia en Venezuela y en todas partes indica el debilitamiento de la sociedad de origen. Y muchos de los que regresan ya no lo hacen para aportar energía. Existe un dibujo de Castelao que reza al pie, impresionante y exacto: «Eu non quería morrer alá, sabe, miña mai». En la plaza me encuentro con Sebastià. Le pregunto dónde se había metido, que no lo he visto por ningún lado. Su instinto lo lleva a las afueras, cuando está en un pueblo, y ha subido hacia el recinto de la Feira, ha visto máquinas que, según cree, deben de servir para desinfectar los animales, ha oído voces, probablemente haya una piscina, no lejos de allí. Le pregunto: «¿Y qué te ha parecido el mercado?». «¿Qué mercado?» Ni siquiera Sebastià, que escudriña todos los rincones, que siempre me trae noticias, ha descubierto el pueblo de piedra de Agolada. Habrá que ir allí, para que se lo crea. Y también para que yo acabe de creérmelo".

Estas fotografía dos Pendellos con que ilustro este apuntamento pretenden render un emocionado recordo ao meu amigo e compañeiro Modesto Souto Esmorís, falecido prematuramente hai algo máis de tres anos. A súa afección preferida foi moitos anos a fotografía. Del son estas catro fotos dos Pendellos, que me enviara algúns anos antes do seu falecemento. Hoxe consérvoas e míroas como unha constatación daquela amizade de moitos anos.

 

FACHADAS DE PEDRA VISTA OU REVESTIDAS?

 Na arquitectura tradicional galega era costume  revestir os paramentos de cachotería  das casas cunha argamasa e calear de branco ditos paramentos. Deixábanse á vista os lenzos de perpiaño, os remarcados das fiestras e das portas e os encontros das esquinas. Non se trataba dunha moda, senón dunha técnica de preservación dos muros fronte á chuvia e a humidade. Podémolo observar nas dúas seguintes fotografías, onde dous barrios de Santiago locen as súas casas típicas revestidas e pintadas de branco:

Barrio de San Lourenzo - Santiago

Cruceiro do Galo - Santiago

"Cada día é  máis habitual a rehabilitación de edificacións nas que se deixa a fachada de pedra granítica á vista. Vamos a intentar marcar unhas pautas para a  súa correcta execución.

Como primeira medida hai que preguntarse se realmente a fachada que imos  tratar foi concibida para ser deixada coa pedra vista ou se polo contrario estivo no seu día revestida e pintada.

De feito, moitos dos edificios tradicionais de pedra estaban recebados, o que mellorou claramente a súa protección contra a choiva, especialmente en climas húmidos. Os muros de cachotería, é dicir, feitos de pedra pequena e redondeada, adoitaban estar revestidos precisamente para mellorar a unión entre as pezas e sobre todo para protexerse mellor da choiva.

Un indicativo de que unha fachada estivo recebada é cando atopamos un paramento de cachotería, feito con pedras irregulares e redondeadas, e arredor dos ocos das fiestras e portas, pedras de mellor cualidade e corte máis regular con saíntes que forman o revestimento.

Hoxe en día está moi de moda deixar a pedra á vista, pero hai que pensar que en realidade nun gran número de casos, especialmente en climas húmidos, é máis tradicional e respectuoso cos sistemas de construción tradicionais (e se se quere coa  propia estética do lugar) o revoco das superficies pétreas, e hai que ter en conta que as fachadas con pedra vista, sen recebos, son superficies heteroxéneas e porosas con xuntas de morteiro que as fan máis sensibles ás posibles infiltracións de auga". 

Traducido de LA URBANA, ARQUITECTURA Y REHABILITACIÓN    

Fachada orixinal

FACULTADE DE FILOSOFÍA DA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

O edificio da Facultade de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela (antiga Casa de Exercitantes dos Xesuítas) é un claro expoñente da evolución, ao longo do tempo, dos gustos e acabados da fachada. Na súa orixe estivo recebada e caleada. Andando os anos, aquela fachada, necesitada de tarefas de mantemento, foi repicada e encintada, deixando a cahotería vista. Recentemente volveuse recuperar a súa fisionomía primitiva. Deixamos constancia das tres etapas nestas fotografías.

Fachada de pedra vista e encintada

Fachada actual

CONVENTO DE SAN DOMINGOS DE BONAVAL

O vello convento de San Domingos de Bonaval acaba de ser restaurado nun dos seus pavillóns para ampliación do Museo do Pobo Galego. Nas fotografías de antes e de agora podemos ver como se optou por revestir os paramentos de cachotería da fachada situada á dereita da igrexa. 

CASA DA BOTICA (SAMOS - LUGO)

Á esquerda, a Casa da Botica, 2006

A vila de Samos, ademais do seu magnífico mosteiro, conta con algúns edificios significados. Tal é o caso da Casa da Botica. Neste edificio radicouse a antiga botica do mosteiro, despois da exclaustración e nela permaneceu a farmacia ata non hai moitos anos. Actualmente foi vendido o edificio e déuselle un novo destino, agora é un pequeno hotel con moito encanto.

O edificio someteuse a unha profunda restauración e a fachada revestida e caleada inicial semella que se quixo deixar coa pedra vista, mais finalmente optouse por volver a revestila. O resultado queda expresado nas seguintes imaxes:

A Casa da Botica, 2006

A Casa da Botica , abril de 2009

A Casa da Botica, abril de  2009

A Casa da Botica, agosto de 2009

A Casa da Botica, abril de 2019

A Casa da Botica, abril de 2021

Cadaquén pode extraer as súas propias conclusións. Non se trata de defender esta ou aquela opción. Mais ben, preténdese fuxir de  dogmatismos dispostos a condenar aquilo que non é do seu gusto. Ambas opcións poden estar ben, o importante é manter a impermeabilidade da fachada, a estética e a funcionalidade. Pero nunca é menos tradicional, nin ten inferior valor arquitectónico a fachada pintada que a fachada de pedra.

O ALTO PREZO QUE TIVO QUE PAGAR A ABELEDA (LALÍN) AO FERROCARRIL

A Abeleda é unha aldea da parroquia de Vilanova, no concello de Lalín, situada a medio quilómetro da marxe dereita da estrada que vai desde Lalín ao Irixo. É quizais a aldea máis distante da cabeceira parroquial. O casal aséntase nunha pendente que baixa desde o Foxo do Cabrito ata o Rego da Abeleda e  oriéntase cara o suroeste. Samprizón queda nese horizonte. San Martiño e A Xesta albíscanse ollando ao noroeste e ao norte respectivamente.

A historia da Abeleda e a súa paz virxiliana mudaron notoriamente desde o día que en 1927 proxectaran construír o ferrocarril O Carballiño-Santiago. A vía estaba trazada a menos de douscentos metros da aldea, a carón do Rego da Abeleda. As obras tardaron 31 anos en completarse, pois a Guerra Civil foi un obstáculo intermedio que as prolongou  ata 1958, ano no que se inaugurou. Entre as dificultades da obra figuraban pontes e túneles. A Abeleda tocoulle o túnel máis longo (2610 m.) e difícil. 

Naqueles tempos a maquinaria tuneladora era inexistente e o túnel foi realizado a man e na súa perforación participaron centos de obreiros das aldeas limítrofes. Obreiros de Cusanca e arredores no concello do Irixo e da Abeleda, Vilanova, Doade e A Xesta no concello de Lalín. Bastantes morreron en accidentes de obra e posteriormente houbo un alto número de afectados de silicose, que os levou a unha morte prematura. O número de viúvas na zona evidenciaba aquela traxedia derivada da obra do túnel.

No concello do Irixo quixeron homenaxear a aqueles sufridos obreiros e ás súas familias e dedicáronlles o monumento que vemos á esquerda (fotografía enviada por Eva Lamas), colocado no adro da igrexa de San Cosme de Cusanca.

Calculan que naquela zona, entre os accidentados e os que morrerían posteriormente de silicose a cifra superou os oitenta afectados.

A Abeleda foi unha aldea altamente mermada pola mesma causa e porque foron moitos os  veciños que  participaron na construción do túnel.

Recordábame o lalinés Fernando López que mesmo se chegou a denominar como "o lugar das Viúvas".

Pero non sería este o único prezo que a aldea habería de pagar. O paso do tren polo fondo da aldea sempre é un aporte de contaminación acústica, que poría fin ao acougo do pequeno val do rego da Abeleda.

Outro  elemento perturbador do medio ambiente foron as escombreiras onde se depositou a pedra extraída do túnel. Toneladas de pedrugallo esquistoso ocupan aínda agora un amplo espazo entre a vía e o curso do río. Imaxino que naquel momento o río baixaría denso de contaminación polas filtracións das escombreiras.

Neste imaxe aérea de 1945 comprobamos que as obras xa se iniciaran. A zona branca máis ancha corresponde á escombreira de maiores dimensións.

Imaxe aérea de 1956. Os asteriscos vermellos marcan a situación das escombreiras. Tamén podemos ver indicadas as bocas dos túneles.

Hai un dito que asevera que os problemas case nunca veñen sós. E aquí cúmprese á perfección. Se non tivesen bastante cunha vía férrea  tallando o val, medio século máis tarde reciben a impactante sorpresa de ter que soportar a vía do AVE. A aldea quedou entalada entre as dúas vías. E só unha franxa de terra para respirar,  franxa que acada a cota mínima de 325 metros. Estrondo por arriba e barafunda polo fondo, que se repiten con frecuencias inexorables. 

Sei que o xénero humano é capaz de adaptarse a dificultades diversas, sei que o progreso é necesario e que esa é unha peaxe que hai que pagar, pero que lle tocasen tantas a esta sufrida aldeíña, cáusame certa mágoa.

Distancia entre a aldea e a vía do AVE. 

A distancia entre ambas vías no tramo máis curto é de só 325 metros. Nesa franxa estreita desenrólase a vida dos escasos habitantes da aldea (no censo de 2020 figuraban dez persoas). 

Escombreira asentada desde a vía ata o río Abeleda.

Outra escombreira na parte dereita do río.

Nun prado que hai alén da vía do ferrocarril, o pastoreo de ovellas, foi unha das escasas actividades que puiden observar.

Entrada do túnel do Foxo do Cabrito nas inmediacións da Abeleda. 

Nas proximidades do gran túnel as escombreiras acadan volumes colosais, creando unha meseta e un barranco de case 20 metros de altura sobre o nivel do río.